“Kasaba kültürü” kavramını ilk kez Orhan Aydın’dan duydum…Kasaba kültürünün toplumun dirlik ve düzeni, refah ve zenginliğini engelleyen ne denli önemli bir illet olduğunu herkes gibi ben de İlber Ortaylı’dan öğrendim…
İlber Ortaylı, “İnsan Geleceğini Nasıl Kurar?” söyleşi kitabının birkaç yerinde “kasaba kültürünü” anlatıyor:
• Hak etmeden erişilen bazı varlıkları “nasibim” diye meşrulaştıran zihniyete işaret ediyor.
• “Kritik edilmekten ve hatayla yüzleşmekten” kaçınma eğilimine dikkat çekiyor.
• “Karşıt düşüncenin zenginlik” yarattığını kavrayamama sığılığı olumsuz etkilerine değiniyor.
• Başkalarıyla “ilişki kurma ve yaymaktan” korkunun olumsuzlarını anlatıyor.
• Kimlikler, doğulan yer, ırk, inanç, aşiret, cemaat, parti gibi aidiyetle açıklanıyor.
Ortaylı, Türkiye’de “kötü akılları” besleyen sorunun 30 yıldır var olduğunu, 1980’den sonra da yayıldığını söylüyor. Ortaylı’nın sözünü ettiği eğilimi , “İnsanların akılsızca başkalarının hakkını yemeyi bile kendi nasibi olarak görmeleridir” genellemesiyle açıklıyor. Başkalarının hakkının apaçık, ayan beyan yendiği ortada olsa bile “Bu benim nasibimdir” diyebilen zihniyet , sınav kazanmak için torpil bulmaktan, kamu arsalarına el komaya , imar yasalarını v e yönetmeliklerini delmeye kadar toplumsal düzeni bozan bütün alanlara yayılıyor.
Ülkemizde kasaba kültürünü besleyen bir başka yaygın anlayışın “kritik edilmekten” kaçınmadır. Ortaylı söyleşisinde akademide de sanatta da kritik edilmekten hoşlanmayan kasaba kültürünün yaygın olduğunu belirtiyor: Bizde, “genelde ciddi eleştiri ve değerlendirme olmaz. Kritik yapılsa da büyük ölçüde art niyetlidir veya ilgili kişiyi methetmekten ibarettir. Övgülerin de hepsi hakkaniyet içinde yapılmaz; hatır için yapılır; konuyu anlamadan yapılır.Bunun başka türlü yapıldığını ben maalesef çok az gördüm.Onun için Türk tefekkür hayatı da sanat hayatı da pek ileri gitmez, sosyal bilimlerde bu yüzden çok ilerleme görülmez”, diyor.
Ortaylı’nın söyleşisinde toplumumuzda kritik edilmenin neden gelişmediğinin kimi nedenleri de sıralanıyor: Birincisi, bel ki de en önemlisi, “ Türkler halen kasaba zihniyeti ve itiyatındadır”. İkincisi, “Kimsenin tavuğuna kışt dememiyeyim”, “sırça köşke oturuyorum, el aleme taş atmayayım” deniyor. Üçüncüsü, “Efrada ve etrafa pek bulaşılmaz, ‘niye şimdi sert eleştireyim?Bakarsın işim düşer’ anlayışı hakimdir.” Dördüncüsü, “ Karşındakiler de mevkiine göre göre seni eleştirmez; geçinir gidersiniz”. Beşincisi, bütün bunların sonucu, “O zaman da toplum ilerlemez”
Ülkemizde kasaba kültürünü besleyen ve kasaba kültürünün yeniden ürettiği bir başka tutumdan da söz ediyor Ortaylı: “Karşıt düşünceyi öğrenmenin öneminden.” Bizde önemli eksiklerden birinin de karşıt düşünceyi öğrenmeme kasaba anlayışınının egemenliği.
Yaşam sürecini izlediğimizde görüyoruz ki, “Düşmanını öğretmen yapmasını bilen bireyler, topluluklar ve toplumlar daha hızlı ilerleyebiliyor.” Bir arada bulunduğumuz insanların hepsi aynı düşünceyi, aynı kuramı, aynı modeli, aynı metodu benimsiyorsa orada gelişmeden söz edilebilir mi? Karşıt düşüncenin yarattığı zenginlikten kaçınmak tipik kasabalı tutumu olarak tanımlanıyor.
Bir başka kasaba kültürü göstergesinin de “Başkaları ile tanışma ve ilişki kurmaktan kaçınma” olduğunu belirtiyor İlber Ortaylı: “Başkalarıyla ilişki kurmaktan korkuyorlar, evet; bu da kasaba toplumu olmamızdan ileri geliyor. Çünkü metropollerde insanlar sadece kendi grupları içinde var olmaya çalışsalar bile aslında başka gruplarla temas etmememeleri söz konusu değildir.Başkalarını gözlememeleri, onların farkında olmamaları düşünülemez. Modern metropolün özelliği budur.Biz o tip toplum olamadık. Hala çok kasabalıyız.”
İlber Ortaylı’nın esinlediği bir başka kasaba kültürü göstergesi olan tutum da “kimlik” tanıma yansıyor. Kasaba toplumlarında yaygın biçimde kimlikler, doğulan topraklara, mensubu olduğu ırk ve inanca, aşirete, cemaate, siyasi partiye göre tanımlanır. Oysa geliştirici kimlik, insanların kim olduğuna göre değil, ne yaptığına göre inşa edilir. Kasaba kültününün ülkemizde yaygın anlayışı, ilçeler, iller, bölgeler arasında ayrıştırıcı söylem geliştiriyor. Oysa gelişmiş toplumlar, uygun havzaları dikkate alarak tanımlamalar yaparak daha etkin kaynak kullanabiliyor…
Sözün özü, İlber Hoca’nın uyarılanını şöyle anlamalıyız: İnsan geleceğini kasaba kültürüyle kuramaz!
